Chega o tempo no que se celebra na nosa cultura a festa na honra e memoria dos nosos defuntos. En case todas as culturas existe unha data na que se lembra e conmemora aos que xa non están con nós, a aqueles dos que vimos e grazas aos cales estamos aquí: os nosos devanceiros, as nosas raíces. Nós tamén temos esa festa, fonda e complexa, que afunde as súas orixes na máis remota antigüidade e que sería, como tantas outras, adoptada e adaptada polo cristianismo ata reconfigurala na nosa actual celebración, que nin é o comercial e baleiro Halloween ianqui nin o Samaín celta de hai dous mil anos, aínda que existan conexións con estas festas. A nosa cultura non é un fósil inmutable no tempo, obviar dous mil anos de historia e cambio social e pensar que hoxe facemos o mesmo que na Idade do Ferro carece de rigor científico. Así que o ciclo ritual de Defuntos na nosa cultura estaría conformado pola véspera de Todos os Santos (31 de outubro), o día de Todos os Santos (1 de novembro), o día de Defuntos (2 de novembro) e a festa dos magostos (do 1 ao 11 de novembro, xeralmente), que tamén é unha festa dedicada aos nosos defuntos pois está perfectamente integrada no mes de Santos e tanto o simbolismo destes nocturnos banquetes campestres como da propia castaña así o indican.
Defuntos Respecto da orixe da festividade dos Defuntos, como adoita acontecer con este tipo de tradicións de longo percorrido, non resulta doado establecer unha orixe cronolóxica ou cultural certa pero si podemos dicir que na actual festa dos mortos existen diferentes substratos culturais, uns precristiáns e outros achegados pola nova fe. O que si sabemos é a data na que se institucionaliza esta antiga celebración no mundo cristiá. Foi no ano 840 cando o Papa Gregorio IV establece o día 1º de novembro como día de Todos os Santos pero é no ano 998 cando se fixa o día seguinte como Día de Defuntos, cristianizando deste xeito as antigas festas pagás dos mortos.
Hai a quen non lle gusta chamarlle á festa de Defuntos polo seu nome, pois parece que lle soa demasiado relixioso ou demasiado tétrico. Visibilizar a finitude humana non está de moda na actual sociedade consumista é, ademais, non vaia ser que os cativos se traumaticen por falarlles dos mortos. Mellor chamarlle Halloween ou Samaín que non se entende (ambos os dous termos igual de relixiosos que Día de Defuntos) e disfrazalos de psychokillers, depredadores sexuais con motoserra en man e vampiros e vampiresas sexis, convertendo centros escolares en parodias terroríficas de hospitais psiquiátricos e castelos de Drácula, nun acto colectivo de banalización da violencia e da enfermidade mental que debería ser obxecto de análise serio. Tamén hai quen di que non celebra a festa de Defuntos porque é un paripé e el, ou ela, xa se lembra todos os días dos seus defuntos. Pero iso é como dicir que non celebro o aniversario porque me lembro todos os días de cando nacín ou non celebro o Día da Patria Galega ou das Letras Galegas porque teño o país presente en min cada día. Os seres humanos, como especie social que somos, necesitamos dos ritos comunitarios para reforzar os nexos da nosa sociedade, transmitir a nosa cultura e valores comúns, e construír a nosa identidade como grupo. Os ritos, sexan estes laicos ou relixiosos, son a argamasa coa que se constrúe o sentimento de pertenza e de grupo. Por iso é tan importante fixar no calendario un día ou período no que toda a comunidade se pon de acordo, neste caso, para compartir esa lembranza e homenaxe aos que xa nos están. Cómpre exteriorizalo, escenificalo, compartilo e incluso e teatralizalo. Por iso celebramos e debemos celebrar estas festas: para lembrar de onde vimos e quen somos. Mais aló das crenzas e credos de cada quen, o rito fainos transcender a nosa individualidade para somerxernos na colectividade e só por iso xa merece a pena.
Candeas, castañas e flores Hoxe, por Defuntos, entre outros costumes, recordamos con respecto os nosos seres queridos xa finados; facemos zonchos para os nenos e comemos castañas cocidas para liberar as almiñas; tallamos, como xa facía a miña avoa de nena, caveiras con cabazas que logo se alumean con candeas; visítanse os cemiterios que se converten en centros de socialización de toda a comunidade, a dos mortos e a dos vivos. Adornamos as tumbas con flores como se facía no paleolítico e acéndense candeas que lles serven de guía aos defuntos no seu camiño ao Alén. Así que nestes tempos de globalización, de aculturación e de importación de festas baleiras de significados, referentes e identidades, máis nos valería mirar máis cara a nós e menos cara o veciño gringo e valorar e recuperar o que nos fai ser como somos, nin mellor nin peor ca outros, tan só diferentes... coma todos.
Esta curtametraxe está inspirada na obra de Ánxel Fole e forma parte dos traballos realizados por Algarabía Animación para destacar as autoras e os autores homenaxeados no Día das Letras Galegas en coprodución coa desaparecida Lúa Films. A música orixinal é do compositor Gastón Rodríguez e o guión de Daniel Domínguez.
Ser para a morte
Acaba outubro e co Día de Defuntos (e Defuntas) comezan os ritos e festas arredor da morte. Este ciclo esténdese ao longo do mes de novembro. Empeza o día 1, cando no calendario celta se iniciaba o ano e no ciclo agrario se producía o cambio de estación coa chegada do inverno, e abrangue os magostos até o San Martiño e a matanza ritual do porco. Na noite do 1 ao 2, os mortos viñan visitar os vivos.
"Vén a morte e non sabemos de que sorte", lembra o refraneiro galego, pois toda cultura se define e singulariza nas súas crenzas e no seu xeito de entender a morte. A cultura popular galega elaborou e transmitiu ao longo dos séculos as súas propias interpretacións e a súa maneira de aproximarse á morte, ben distinta á dos tempos que corren. Na Galiza rural, tradicional, a morte era algo sempre presente, cotiá, á que se esperaba e para a que cumpría prepararse. Entendíase tamén como unha viaxe, como o tránsito desta vida a outra vida espiritual.
O campesiño galego nega que a morte sexa o fin. Cre que vivirá eternamente no Alén e cre nun tránsito ininterrompido, sen rupturas, entre esta vida e a outra
A aceptación natural do ciclo da vida e da morte existente na cultura popular reflíctese tamén na tradición literaria a través do humor como instrumento para arredar o temor á propia morte. Seguramente ninguén soubo mellor que Castelaorecoller a tradición galega de abrir, por estas datas, as portas do mundo dos vivos ao mundo dos mortos. De aí que a Federación de Asociacións Culturais "Galiza Cultura" comezase en 2023 a celebrar o Samaín con lecturas públicas dramatizadas de Un ollo de vidro. Memorias dun esquelete, obra do rianxeiro na que o narrador-protagonista é un esqueleto que conta o que lle pasa no mundo do Alén.
Morrín entre cobertores como morren acotío os bos homes, e ben afeitado e ben peiteado e co meu traxe dos días de festa —que por certo levoumo o enterrador ao día seguinte de enterrarme— fun para debaixo dos terróns sen que ninguén se lembrase de quitarme o ollo de vidro.
...
Foi unha noite de luar cando saín da cova por primeira vez. Traballiño me custou desentoller as pernas e cando me erguín e botei a miña cachola fóra da terra, fiquei pasmado... Aquel ollo de vidro que de nada me servira na vida sérveme agora para mirar.
Castelao
A morte é un dos grandes temas da humanidade e arredor del nacen as preguntas sen resposta das artes, da literatura, das relixións ou da filosofía. Desde Homero, a asunción da morte como destino inevitable é unha constante na literatura. Séneca falaba dunha única certeza: "desde que nacemos, sabemos que temos que morrer". Segundo Heidegger, o ser humano é un "ser para a morte"; cando nace comeza a morrer e, polo tanto, a vivir coa morte. A morte é parte constitutiva da vida do individuo, por iso asoma cada vez que alguén teme deixar de existir ou teme a perda dun ser querido. Seguramente é ese temor o que agocha a presenza constante da morte. Na sociedade actual, non se fala dela ou ocúltase, pero unha e outra vez emerxe o temor a través da obsesión pola vida como sinónimo de xuventude e beleza perpetuas, como se non existise a finitude.
Segundo a profesora Camiño Noia, na tradición oral hai un número apreciable de contos nos que se poden ver restos de mitos sobre a morte como acontecemento, ou representada por outras figuras, mais son poucos os contos nos que a morte está presente como tal a través dun personaxe. Na narrativa fantástica, unha das tarefas que ten que superar o heroe é vencer a morte. A morte pode presentarse nos relatosde dúas maneiras, mesturando crenzas pagás e ritos cristiáns: ben como contos de mortos que volven ó mundo dos vivos desde o Máis Alá (Outromundo ou Alén) de xeito individual ou como estadeas da Santa Compaña; ben coa Morte personificada, definida cuns trazos corporais e de vestiario e por unha función coa que establece relación cos vivos.
Segundo o Dicionario de seres míticos (1999), a Morte é unha divindade temida pero xusta, que fai a todos iguais. Nos contos populares a Morte é o padriño perfecto. É, en realidade, un morto. O personaxe está asociado a aspectos positivos, porque actúa con xustiza, avisa da súa chegada e, como con alguén próximo, pódese dialogar e chegar a acordos con ela, mostrándose comprensiva cos seres humanos que non queren saír do mundo.
Cada ano, polo 31 de outubro, como Halloween manda, comeza a celebración desa relación coa morte, cada vez máis aculturizada, máis alleada, pois pouco a pouco foi entrando un mundo de fóra que está a construír un modelo cultural que nada ten a ver co modelo propio anterior; porén a cultura propia segue latexando adormecida na tradiciónpopular baixo diferentes nomes.
Da tradición oral popular alimentáronse escritoras e escritores, que achegaron á literatura galega unha boa cantidade de obras nas que a temática da morte e o mundo de "alén cova" teñen o seu protagonismo. Ademais do citado Castelao, que levou a morte á súa única peza teatral, Os vellos non deben de namorarse, tamén Vicente Risco en Do estraño caso que lle aconteceu ao Doutor Alveiros, amosa o mundo de ultratumba, coa incorporación da Danza Macabra e mesmo de momias como a de Tothankhamon. Ou Leandro Carré Alvarellos, que publicou O home que deu vida a un morto, a versión galega de Frankenstein. Á par que Otero Pedrayo tiraba do prelo O purgatorio de Don Ramiro que ten como protagonista o esqueleto dun fidalgo. Rafael Dieste, no relato Encol da morte de Bieito, sementa a dúbida sobre se Bieito está morto ou non no momento de enterralo. Noutro relato, O neno suicida, Dieste presenta o caso dun home que sae da tumba para iniciar a vida ao revés. Máis tarde, Álvaro Cunqueiro escribe As crónicas do sochantre, protagonizadas por mortos revividos na Bretaña. E, en época máis recente, Manuel Rivas, coa súa obra En salvaxe compaña, recupera a tradición da reencarnación en animais que interactúan cos vivos. A lista non acaba aquí, pois é un tema habitual na obra de case todas as grandes figuras da literatura galega.
Dada a relevancia da temática da morte nos contos populares e a importancia destes para os contos literarios, o reto desta situación de aprendizaxe é que o alumnado desenvolva a súa capacidade narrativa creando un conto (ou un relato) para presentalo ao certame literario convocado polo centro, o Certame Artístico e Literario Cousas; para o que deberá realizar diferentes tarefas (creación dun relato, exposición dun comentario literario e elaboración dun artigo ensaístico) a través das tres secuencias didácticas que conforman a situación de aprendizaxe, coa finalidade de dar resposta á demanda inicial, "Cóntame un conto!".
Narración breve, oral ou escrita, na que se relata unha historia tanto real como ficticia. Caracterízase pola súa brevidade. Hai dous grandes tipos de contos: o conto popular e o conto literario.
Proverbio ou paremia. Enunciado sentencioso curto tirado da sabedoría popular, normalmente dotados de rima e con sentido figurado.
Narración breve de carácter popular, que forma parte da tradición oral. Dise que é tan antigo coma a humanidade. Caracterízase polo anonimato e pola súa transmisión forma oral, esta ocasiona que o conto sufra modificacións, polo cal se coñecen moitas versións diferentes. Os contos populares veñen sendo recollidos desde a antigüidade e célebres autores como Apuleio ou Boccaccio incluíronnos nas súas obras. O primeiro gran compilador de contos tradicionais foi Perrault a finais do século XVII, mais el adaptounos para a lectura dos nenos da súa época. Os irmáns Grimm recolleron contos alemáns en 1812 por motivos etnográficos.
Conto literario que se transmite mediante a escritura, xeralmente en prosa. O autor adoita ser coñecido. Ó estar fixado por escrito, o texto non sofre as modificacións que son frecuentes no conto popular. Este tipo de conto é de procedencia oriental. De orixe medieval e oriental, "As mil e unha noites" é a primeira grande compilación de contos que se coñece. Unha das primeiras manifestacións en lingua castelá foi "El conde Lucanor", que reúne 51 contos de diferentes orixes, escrito polo infante Don Juan Manuel no século XIV.
Narracións breves de carácter popular, que forman parte da tradición oral. Son tan antigos coma a humanidade. Caracterízanse polo anonimato e pola súa transmisión forma oral, esta ocasiona que o conto sufra modificacións, polo cal se coñecen moitas versións diferentes. Os contos populares veñen sendo recollidos desde a antigüidade e célebres autores como Apuleio ou Boccaccio incluíronnos nas súas obras. O primeiro gran compilador de contos tradicionais foi Perrault a finais do século XVII, mais el adaptounos para a lectura dos nenos da súa época. Os irmáns Grimm recolleron contos alemáns en 1812 por motivos etnográficos.
1. Narración literaria que, de xeito xenérico, pode referirse a outros tipos de narración como a lenda, a fábula, o conto, a novela ou a epopea. 2. Narración estruturada, xeralmente breve, dunha serie de eventos ficticios. Presenta as mesmas características que a novela, pero é máis curto. 3. Conto literario que se transmite mediante a escritura, xeralmente en prosa. O autor adoita ser coñecido. Ó estar fixado por escrito, o texto non sofre as modificacións que son frecuentes no conto popular. Este tipo de conto é de procedencia oriental. De orixe medieval e oriental, "As mil e unha noites" é a primeira grande compilación de contos que se coñece. Unha das primeiras manifestacións en lingua castelá foi "El conde Lucanor", que reúne 51 contos de diferentes orixes, escrito polo infante Don Juan Manuel no século XIV.
Narración alegórica (do grego μῦθος, mythos, conto) de fenómenos extraordinarios ou feitos inexplicables para os nosos devanceiros, protagonizada por personaxes fabulosos (deuses, semideuses, monstros) ou heroes. Nas comunidades antigas os mitos eran considerados como unha realidade vivida por diversos personaxes sobrenaturais.
Xénero literario en prosa; aínda que tamén pode aparecer en verso na forma da epopea e tamén do romance.
Forma de transmitir desde tempos pasados a cultura, a experiencia e as tradicións dunha sociedade a través de relatos, cantos, oracións, lendas, fábulas, conxuros, mitos, contos etc.
"A verdadeira tradición non emana do pasado, nin está no presente, nin se alvisca no porvir; non é serva do tempo. A tradición é a alma eterna de Galiza, que vive no instinto popular e nas entrañas graníticas do noso chan. A tradición non é a historia. A tradición é a eternidade".
