Se eu fose autor...

Se eu fose autor escribiría unha peza en dous lances. A obriña duraría dez minutos nada máis.

LANCE PRIMEIRO

Érguese o pano e aparece unha corte aldeán. Enriba do estrume hai unha vaca morta. Ó redor da vaca hai unha vella velliña, unha muller avellentada, unha moza garrida, dúas rapaciñas bonitas, un vello petrucio e tres nenos loiros. Todos choran a fío i enxoitan os ollos coas mans. Todos fan o pranto e din cousas tristes que fan rir, ditos paifocos de xentes labregas, angurentas e cobizosas, que pensan que a morte dunha vaca é unha gran desgracia. O pranto debe ter unha gracia choqueira, para que estoupen da risa os de “patio de butacas”.

E cando se fartan de ri-los señoritos, baixará o pano.

LANCE SEGUNDO

Érguese o pano e aparece un estrado elegante, adobiado con moito señorío. Enriba dunha mesa de pés ferrados de bronce, hai unha bandexa de prata, enriba da bandexa hai unha almofada de damasco, enriba da almofada hai unha cadeliña morta. A cadela morta semellará unha folerpa de neve. Ó seu redor chora unha fidalgona e dúas fidalguiñas novas. Todas elas fan o pranto i enxoitan as bágoas con paniños de encaixe. Todas van dicindo, unha a unha, as mesmas parvadas que dixeron os labregos diante da vaca morta, ditos tristes que fan rir, porque a morte dunha cadela non é para tanto.

E cando a xente do galiñeiro se farte de rir a cachón, baixará o pano moi amodiño.

Cousa publicada por Castelao en El Pueblo Gallego, 10.04.1927.

En 1929 entraría a formar parte do libro Cousas

Antoloxía

As onzas

A tertulia estaba ben animada. De cando en cando ouvíase un decorrer de ferrollos, ladraba o can, i entraba na sala un novo personaxe en compaña do frío vento de marzal. Xa estaban dende cedo as escribanas, nai e fillas, ocupando o mellor sitio rente á chemineia (o escribano restaba na casa chorando a lus que lle facía gastar aquil endiañado preito de Oseira), o crego sentado coma sempre no grande arcaz labrado, atufado de rapé as nocas peludas, deixaba ver as polainas de guerra baixo o balandrán verdecente; o fidalgo esguío das Quintás cicais soñaba cos tempos da estudiantina, cando en Santiago era ademitido nos salóns e podía ler libremente daquiles libros que viñan de Francia. ¡Que mal fixera en non demorar na vila, il, home feito pra as luces do sigro e non pra esmorecer na aldeia lonxana deitada como un can ó pé dun maorazgo bobo e dun crego noxento e tiráneco! Mais aquila casiña brasonada, aquilas parras i a nai velliña trouxérano ó tristeiro estado de fidalgote cazador de coellos e farto de cuncas de caldo.

Tamén asistían as primas de Ourense e por descontado as fillas do maorazgo. Pequenas, fracas, dun raro e lucente ollar, andaban de eiquí pra alí, bufando xordamente entre elas e sin facer caso da probe nai, médeo parva, Misia Xacinta, que sentada no sillón i envolta en cobertores soilo se alegraba unha miguiña cando as moedas locían e soaban na mesa. Os fillos, ¡ulos! Tabernas e feiras había de abondo no país. Como non estivera algún coa testa rachada nas lousas do camiño das malas mulleres.

O maorazgo, o dono do grande pazo, sentíase triste aquila noite. De ordinario era de poucas falas; naquilas seráns xa longas, pasaba o tempo alancando polo corredor de pedra; nin lía os vellos libros da bibrioteca, nin cazaba, nin a penas se entendía cos peisanos. Un bimbastro de home, xa vellote, que soilo se lle quentaba o sangue á vistadunha boa moza.

Os derradeiros en chegar foron o capitán e a súa muller. Il era o elemento dinámeco daquila tertulia de pantasmas. Ela inda nova, sempre disposta e faladeira, andaba na angueira de erguer o patrimonio familiar (casiña e viñas, na ribeira outra casa, lameiros, touzas e rendas na parroquia do Chao) botado a disbarate polas toladas do pai, un vello aínda vedraio, amigo das mozas e do viño. O home, un militar liberal de vivo xenio, viñera había pouco do Norte onde se vira por frente dos osos navarros de don Tomás e conocera as noites de marcha polos penedos vascos, as loitas moi de mañán entre a neboeira i o sirimiri, o carís nemigo das aldeíñas calristas de curazón. Viñera desterrado porque o seu xenio demasiado franco e destemido non de contiña diante das parvadas estratéxicas dos xenerales da reina. Vivo e ledo, sempre tiña un ollar de desafío pra a sorna morna do abade.

Sentáronse e comezou a xogueta. O grande velón botaba unha luce pálida de lámpara de estudo sobre o fato de cabezas atentas ó correr das cartas. A señora fixaba na mesa o seu ollar abobado, o maorazgo non xogaba. Tristeiro e baleiro de pensamentos, paseiaba pola grande sala i a cada volta perdíase na escuridade facendo rencher as vellas táboas do piso.

De súpeto parouse e sintiu un arrepío de medo: na alacena onde se gardaba a louza xurdira unha nota cristaíña, soila, temerosa na noite, unha pinga de psalterio de dúas copas que se tocaban. O maorazgo pensou: “É un aviso”. E quedou sen enerxía, disposto pra a desgraza que sen dúbida aletexaba polos arredores do pazo naquila fría noite de marzal. Nas verbas dos xogadores, no estralar do fogo, no ar frío que viña polas fentas das madeiras, non había nada de particular. Soilo a espera dalgunha cousa.

Salaiou o grande portón da muralla, i os ollos mortos do pai miraron o fillo máis grande entrar pola sala. Cativo, torto, enrugado, de ollos baixos, non parecía levar o sangue dunha caste fidalga. Era o herdeiro. Á morte do pai non se porían marcos nos eidos. Os irmáns pequenos terían que vivir cuáseque da súa esmola. Respeitado e temido pola torta intención, tiña sona nas festas e nos fiadeiros de tódalas parroquias veciñas.

Aquela noite estaba máis páledo; as súas mans finas lociron na mesa botando as cartas con maestría. O xogo cresceu coa súa presenza; houbo emoción nos vellos e intrés no capitán, astra entón somentes cortés. De súpeto fíxose un grande silenzo i abatiuse unha sombra nos rostros, cando o herdeiro pousou na mesa unha tras doutra, asta sete onzas de Carolus III.

Rematada de présa a tertulia, o pensamento de todos falou pola franca boca da muller do capitán. Era veciña de sempre i estimaba á xente do pazo. O herdeiro tiña a súa mesma edade. Colleuno a un lado:
-¡Ti fixeches algo malo! -dixo tremando e angustiada.
Un falso sorrir latexou nos beizos do mozo. Os veciños fóronse aixiña pra as súas casas. Fechouse o portón i acugulouse o silenzo nas salas do pazo. A nai tolleita e parva tiña ollos de espanto.

A noite longa e fría foi percorrida por grandes ventos ouveantes. Ó romper o día a dúas légoas do pazo, as primeiras vellas que correron á misa atoparon o gandeiro morto no camiño fonde onde inda reinaba a noite. Ferido en loita franca ó voltar da feira, tiña sido romatado por man aristocrática polo prezo dunha xugada de bois.

Otero Pedrayo (1926)

Antoloxía

A velliña vella

O escudeiro Pai Soares, que non fora na súa vida ao Santo Andrés de Teixido, ergueuse na súa cova e tomou camiño para ó
Norte.
Camiñando, camiñando, surtiulle unha velliña vella, branca coma o luar, de loito vestida. Pai Soares fincou os xeonllos no
chan beixoulle os pés.
-Pra onde vas, Pai Soares?
-Lonxe, cara ó Norte, ao Santo Andrés de Teixido.
-Non entrarás no ceo se aló non vas...
-Ides soliña e tristeira...
-Coroa podía eu levar na miña testa!.
-Se tiverades fillos que a recadasen!
-Logo é certo que o mundo principia unha nova vida?
-Andan a crebar as vellas madeiras.
-Tamén eu vou chamar ós meus fillos...
E a velliña colleu para a vila e chamou á porta dun seu fillo que era avogado.
-Veño a que defendas o meu direito.
-Cal é, logo, o voso direito?
-Houbo un tempo no que toda esta terra era miña, i os meus fillos tamén eran meus. Mais viñeron os meus veciños e
fixéronse donos dos meus eidos, e máis asañáronse na miña honra. E trocaron de tal xeito ós meus fillos, que case non os coñezo,
nin iles me coñecen a min. Tanto se imitan os estraños... E como ti es avogado, quero que defendas o meu direito, pra que me fagan
xustiza, e me volvan os meus fillos, e me volvan o meu casal.
Respondeu o avogado:
-Señora, eu non podo defender o voso direito, que non está escrito en ningún código. Eu non defendo máis que os dereitos
que estean amparados pola lei.
E a velliña vella marchou coa ialma amargurada pola ruada da orballeira frienta, e foi onda un seu fillo que era escritor.
-Onda ti veño pra que me defendas. Ti escribes nos papeis e os homes escóitanche. Fixéronme inxustiza e tiráronme o que
era meu. O meu fillo avogado non me quere defender, porque o meu direito non está nos códigos. Mais ti has falar por min, pra que
a xente faga leis que me amparen.
Respondeu o escritor:
-Señora, a xente dáme tino porque lle falo do que ela quere. Quen ten que ver co voso direito? Eu non vos podo defender,
se non perderei o creto.
E a velliña vella marchou coa ialma amargurada pola rúa chuviñenta, petar a outra porta. E foi ver a un seu fillo que viñera
das Américas con moito diñeiro.
-Aquí veño, onda ti, porque os que me podían defender, desbótanme; non queren pidir pra min xustiza, nin vingar as
aldraxes que me fan. É que me ven probe. Mais ti darasme cartos i erguerei todos os meus fillos atrás de min.
Respondeu o americano:
-Señora, eu teño que atender cos meus cartos as obras que traio antre mans: eu fago escolas, asilos e hospitais que pasman
á xente e pregoan o meu nome. Se eu vos dera tino, quen me iba chamar gran filántropo?
E a velliña vella fuxiu da vila e principiou a andar por unha corredoira enlamada. Ó pé do camiño atopou a un dos seus
fillos, que era labrego, traballando nun eido.
A velliña vella faloulle:
-Eu tiña terras, e xa non as teño; tiña fillos e os fillos déixanme. Andiven a pedir xustiza, pecháronme todas as portas...
O labrego escoitaba moi atento, botado pra diante, apoiado coas dúas mans no legón.
A velliña vella seguiu:
Andiven na vila petando a todas as portas, de todas me botaron. Agora veño onda ti, que me has defender contra todos. Se
ti queres, recobrarei as miñas terras, os meus fillos voltarán onda min, e tornarei a ser o que fun.
O labrego respondeu:
-Señora, o que a vostede lle pasa, levar, lévame lástima... Afellas que ma leva!... Mais neste mundo, cada un goberna a súa
vida e procura do seu... Velaí está: si viñera un goberno que quitara os foros, que quitara os caciques, que quitara os trabucos...
E revolveuse e seguiu sachando no eido.
A velliña vella, magoada e tristeira foi andando, andando...
O escudeiro Pai Soares tornaba da súa romaxe, en procura da súa campa na igrexa da aldeia. No medio da gándara esquiva,
atopou á velliña vella, a carón dunha pedra das que chaman pedra dos xentís.
Estaba petando nela cun croio, para espertar ós que dormen debaixo o sono eterno...

Vicente Risco (1925)

Antoloxía

Sobre a morte de Bieito

Foi perto do camposanto cando eu sentín boligar dentro da caixa ao probe Bieito. (Dos catro levadores do cadaleito eu era un). ¿Sentino ou foi aprehensión miña? Destonces non podería aseguralo. ¡Foi un rebulir tan maino...! Como a teimosa puvulla que rila, rila da noite, rila de entón no meu maxín afervoado aquel mainiño rebulir.

Pero é que eu, meus amigos, non tiña seguranza, e polo tanto –comprende, escoitade- polo tanto non podía, non debía dicir nada.

Maxinade nun intre que eu dixese:

O Bieito vai vivo.

Tódalas testas dos velliños que portaban cirios ergueríanse nun babeco aglaio. Tódolos pícaros que viñan estendendo a palma da man baixo o pingotear da cera, virían en remuíño arredor meu. Apiñocaríanse as mulleres a carón do cadaleito. Escorregaría por tódolos beizos un marmular sobrecolleito, insólito:

¡O Bieito vai vivo, o Bieito vai vivo!...

Calaría o lamento da nai e das irmás, e axiña tamén, desacompasándose, a gravosa marcha que planxía nos bronces da charanga. I eu sería o gran revelador, o salvador, eixo de tódolos asombros e de tódalas gratitudes. E o sol na miña face cobraría unha importanza imprevista.

¡Ah! ¿E si destonces, ao ser aberto o cadaleito, a miña sospeita resultaba falsa? Todo aquel magno asombro viríase inconmensurábel e macabre ridículo. Toda a arelante gratitude da nai e das irmás, tornaríase despeito. O martelo espetando de novo a caixa tería un son sinistro e único na tarde estantía. ¿Comprendeedes? Por iso non dixen nada.

Houbo un intre en que case me decidín. Dirixinme ao da miña banda e, acobexando a pregunta nunha surrisa de retrouso, deslicei:

— ¿E si o Bieito fora vivo?

O outro rieu picaramente coma quen di: “Que ocurrenzas temos”, i eu amplifiquei adrede a miña falsa surrisa de retrouso.

Tamén me vin a rentes de dicilo no camposanto, cando xa pouráramo-la caixa e o crego requeneaba.

“Cando o crego remate”, pensei. Mais o crego acabou e a caixa desceu á cova sen que eu poidese dicir nada.

Cando o primeiro cadullo de terra, bicado por un neno, petou dentro da cova na táboas do ataúde, rubíronme astra a gorxa as verbas salvadoras... Estiveron a punto de xurdiren. Mais destoncees acudeu novamente ao meu maxín a casi seguranza do arrepiante ridículo, da rábea da familia defraudada, si o Bieito se atopaba morto e ben morto. Endemais o decilo tan tarde acrescía o ausurdo desorbitadamente. ¿Cómo xustificar non o ter dito enantes? ¡Xa sei, sa xei, sempre se pode un expricar! ¡Si, si, si, todo o que queirades! Pois ben... ¿e si tivese morto despois, despois de o sentir eu remexerse, como quizais poidera adeviñarse por algunha siñal? ¡Un crime, si un crime o me ter calado! Ouvide xa o rebumbio da xente...

— ¡Pediu auxilio e non llo deron, malpocado!...

— Il sentía chorar, quíxose erguer, non puido...

— Morreu de espanto, saltoulle o corazón ao se sentir descer na cova...

— ¡Velaí o tendes, coa cara torta do esforzo!

— ¡E ise que o sabía, tan campante, aí a surrir coma un pallaso!

— ¿É parvo ou que?

Todo o día, meus amigos, andiven tolo de remorsos. Vía ao probe Bieito grafiñando as táboas nise espanto ausoluto, máis alá de todo consolo e de toda conformidade, dos enterrados en vida. Chegoume a parescer que todos lían nos meus ollos adormiñados e lonxanos a ousesión do delito.

E alá pola alta noite –non o puiden evitar- funme camiño do camposanto, coa solapa subida, ao arrimo dos muros.

Cheguei. O cerco por unha banda era baixiño: unhas pedras mal postas, apreixadas por herbas e silveiras. Paseino e fun dereito ao sitio... Deiteime no chan, apliquei a orella, e axiña o que ouvín xioume o sangue. No seo da terra unhas unllas desesperadas rabuñaban nas táboas. ¿Rabuñaban? Non sei, non sei. Alí perto había un sacho... Ía xa cara a il cando fiquei suspenso. Polo camiño que pasa arentes do camposanto sentíanse pasadas e remor de fala. Viña xente. Destonces si que sería ausurda, tola, a miña presenza alí, daquelas horas e cun sacho na man.

¿Ía decir que o deixara enterrar sabendo que estaba vivo?

E fuxín coa solapa subida, pegándome aos muros.

A lúa era chea i os cans latricaban lonxe.

Rafael Dieste. Dos arquivos do trasno (1926)

Antoloxía